ვარძია დაარსდა მე-12 საუკუნეში დედოფალ თამარის მეფობის დროს, რომელიც საქართველოს ისტორიაში პირველი ქალი მონარქი გახდა. ამ პერიოდს ახასიათებდა პოლიტიკური სტაბილურობა და კულტურული აყვავება, რამაც შესანიშნავი არქიტექტურული და მხატვრული ნამუშევრების შექმნის საშუალება მისცა. ვარძია, რომელიც გამაგრებულ ქალაქად და სულიერ ცენტრად არის ჩაფიქრებული, შუა საუკუნეების ქართული კულტურის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს სიმბოლოდ იქცა.

კომპლექსი მოიცავს 600-ზე მეტ ოთახს, რომლებიც გამოკვეთილია ვულკანურ კლდეში, რომლებიც მდებარეობს 13 დონეზე და დაკავშირებულია გვირაბების რთული ქსელით. მათ შორისაა ეკლესიები, ტაძრები, საცხოვრებელი კვარტლები, სათავსოები, ღვინის სარდაფები, ასევე წყალმომარაგების სისტემა. ეს ყველაფერი შეიქმნა იმისათვის, რომ მოსახლეობა დაეცვა მტრის თავდასხმებისგან და უზრუნველყოს როგორც მოსახლეობის სულიერი, ასევე მატერიალური კეთილდღეობა.

სამონასტრო კომპლექსის ცენტრალური ელემენტია მიძინების ეკლესია. იგი განსაკუთრებით ცნობილია თავისი უნიკალური ფრესკებით, რომლებიც ასახავს ევანგელისტურ თემებს და ისტორიული ფიგურების პორტრეტებს, რომელთა შორის შეიძლება ნახოთ თავად დედოფალ თამარის პორტრეტი. უნარი, რომლითაც ფრესკები შესრულდა, მოწმობს იმ დროის ქართული მხატვრობის განვითარების მაღალ დონეს. დღესაც კი, ეს დახვეწილი სურათები აოცებს მკვლევარებს თავიანთი მხატვრული სრულყოფილებითა და ისტორიული ღირებულებით.

ვარძია ასევე გამოირჩევა თავისი საინჟინრო გენიალურობით. წყალმომარაგების სისტემა, რომელიც დაფუძნებულია არხების კომპლექსურ ქსელზე, უზრუნველყოფდა წყალზე წვდომას კომპლექსის ყველაზე მიუწვდომელ ნაწილებშიც კი. ეს სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იყო გადარჩენისთვის შესაძლო ალყაში. ვარძიის მშენებლობა განხორციელდა ტერიტორიის ბუნებრივი მახასიათებლების გათვალისწინებით, რამაც შესაძლებელი გახადა არქიტექტურული ანსამბლის შექმნა, რომელიც ჰარმონიულად ჯდება მიმდებარე ლანდშაფტში.

ისტორიული მტკიცებულებები მიუთითებს, რომ ვარძიამ არა მხოლოდ რელიგიური, არამედ სტრატეგიული როლიც შეასრულა. მონასტერი მდებარეობდა მნიშვნელოვანი სავაჭრო გზების კვეთაზე.იგი იყო მნიშვნელოვანი საგუშაგო გარე საფრთხეებისგან დასაცავად, ასევე ძვირფასი რელიქვიებისა და ხელნაწერების შესანახად. ამრიგად, ვარძია გახდა არა მხოლოდ სულიერი ცხოვრების ცენტრი, არამედ ქართული სახელმწიფოებრიობის უმნიშვნელოვანესი დასაყრდენი.

მიუხედავად მრავალრიცხოვანი მიწისძვრებისა და მტრის თავდასხმებისა, კომპლექსი მაინც ერთ-ერთი ყველაზე მონახულებული ტურისტული ადგილია საქართველოში. ვარძია, თავისი არქიტექტურული და კულტურული თავისებურებებით იპყრობს ყურადღებას, ქართველი ხალხის გამძლეობისა და შემოქმედების, მათი მემკვიდრეობის შენარჩუნების უნარის დასტურია ურთულეს პირობებშიც კი.

დღეს ვარძია იუნესკოს მიერ დაცული მსოფლიო კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლია. ეს ადასტურებს მის დიდ მნიშვნელობას მსოფლიო ისტორიისა და კულტურისთვის. კომპლექსის მიმართ ინტერესი განუწყვეტლივ გრძელდება და ის აგრძელებს როგორც მეცნიერების მოზიდვას, რომლებიც იკვლევენ მის მრავალ საიდუმლოებას, ასევე ისტორიისა და ხელოვნების მოყვარულებს.

თანამედროვე ტექნოლოგიები საშუალებას გვაძლევს გავერკვეთ ამ კომპლექსის სამალავებში, გავხსნათ მისი არსებობის ახალი ასპექტები. არქეოლოგებისა და რესტავრატორების ძალისხმევის წყალობით ვარძია აგრძელებს ცხოვრებას და აღფრთოვანებას. მისი ისტორია და მასშტაბი აოცებს წარმოსახვას და გვამხნევებს ვიფიქროთ ადამიანის აზროვნებისა და რწმენის დიდ მიღწევებზე.

ამრიგად, ვარძია რჩება შუა საუკუნეების არქიტექტურის ერთ-ერთ ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითად, რომელიც სიმბოლოა სულის სიძლიერეზე, სიბრძნეზე და სრულყოფილებისკენ სწრაფვაზე. ეს გამოქვაბულის სამონასტრო კომპლექსი არა მხოლოდ უნიკალური ისტორიული მემკვიდრეობაა, არამედ ადამიანის მუდმივი სწრაფვის სიმბოლოა უმაღლესი, მართალი და მარადიული. ვარძია არ არის მხოლოდ ქვები, ეს არის ცოცხალი ამბავი, რომელიც აგრძელებს შთაგონებას და გაოცებას.